پرسشنامه پژوهشی دارای چه ساختاری است؟

قسمت اول (پرسشنامه، پرسشنامه استاندارد، اعتبارسنجی)

وقتی قرار باشد ابزار پژوهش شما پرسشنامه باشد، یا باید از پرسشنامه‌های موجود که قبلا طراحی شده‌اند استفاده کنید، یا باید خودتان پرسشنامه بسازید تا بتوانید تعداد سوالات پرسشنامه استاندارد را به طور اصولی طراحی کنید. برای پیداکردن پرسشنامه‌های موجود و یا براساس پرسشنامه موضوع مقالات مرتبط با پژوهشتان را مطالعه کنید، البته فعلا آن‌هایی که از پرسشنامه استفاده کرده‌اند. ببینید کدامشان متغیرهای مورد نظر شما را اندازه گرفته‌اند و از چه پرسشنامه‌ای برای این کار استفاده کرده‌اند.

بعضی از مقالات، متن کامل پرسشنامه را در متن مقاله یا در ضمیمه قرار می‌دهند و بعضی هم فقط از پرسشنامه‌ای که به‌کار برده‌اند، اسم می‌برند. اگر متن کامل پرسشنامه در مقاله بود، می‌توانید آن را بردارید.

اما اگر متن پرسشنامه در مقاله وجود نداشت و فقط اسمی از آن برده شده بود، اسم پرسشنامه را در موتورهای جستجو یا در پایگاه‌های علمی جستجو کنید. اگر پرسشنامه در دسترس باشد، پیدایش می‌کنید.

یک راه دیگر هم این است که از نویسنده‌های مقالاتی که از پرسشنامۀ موردنظر استفاده کرده‌اند، بخواهید (از طریق ارسال ایمیل) که پرسشنامه را در اختیار شما هم قرار بدهند یا به شما بگویند که چه‌طور می‌توانید به پرسشنامۀ مورد نظر دسترسی پیدا کنید. البته این راه ممکن است به نتیجه نرسد.

کانال‌ها و وبسایت‌هایی هم وجود دارند که پرسشنامه‌های مختلف را منتشر می‌کنند. بعضی از آن‌ها، سفارش هم قبول می‌کنند. یعنی اگر پرسشنامۀ خاصی می‌خواهید، می‌توانید از ایشان بخواهید آن را برای شما بخرند.

حتما اصطلاح پرسشنامۀ استاندارد را شنیده‌اید. این اصطلاح برای پرسشنامه‌هایی به کار می‌رود که قبلا طی یک پژوهش و فرایند درست و دقیق ساخته شداه‌اند و کیفیت آن‌ها بارها، توسط محققین مختلف، در نمونه‌های آماری مختلف، ارزیابی و تایید شده است. در میان بعضی از پژوهشگران ما، البته، اینطور باب شده که به هر پرسشنامه‌ای که قبلا محقق دیگری آن را ساخته و به‌کار برده، می‌گویند پرسشنامۀ استاندارد!

ارزیابی کیفیت پرسشنامه پژوهشی یعنی چه؟

یعنی ببینیم این پرسشنامه در جامعۀ هدف ما، مفهوم موردنظر ما را اندازه می‌گیرد یا نه (به زبان تخصصی، به این ویژگی می‌گویند روایی یا اعتبار) و آیا آن را خوب اندازه می‌گیرد یا نه (به این ویژگی می‌گویند پایایی). برای سادگی، به کل این کار اعتبارسنجی یا اعتباریابی می گوییم.

حالا می‌توانم از پرسشنامه‌ای که یک محقق دیگر قبلا ساخته و در نمونۀ خودش کیفیت آن را تایید کرده، استفاده کنم یا نه؟

بدون ارزیابی کیفیتش در نمونۀ خودتان؟! نه، نمی‌توانید.

یعنی برای هر تحقیقی، باید خودم پرسشنامه پژوهشی بسازم؟!

نه. ببینید، پرسشنامه با آدم‌ها سروکار دارد. پس واضح است که شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و خلاصه وضعیت جامعۀ هدف، یعنی همان افرادی که پاسخگویان شما (به عنوان نمونه) از بین آن‌ها انتخاب شده‌اند، روی داده‌های پرسشنامه اثر بسیار بزرگی می‌گذارد. در حقیقت، داده‌ها بازتاب شرایط جامعۀ هدف شما هستند. پس یک سؤال در یک پرسشنامه، ممکن است در دو جامعۀ مختلف به اشکال مختلفی تعبیر شود و جواب‌های مختلفی تولید کند. یا یک سؤال ممکن است در یک جامعۀ هدف، کاربرد داشته باشد، اما در یک جامعۀ هدف دیگر عملا معنادار نباشد. مثلا فرض کنید می‌خواهید میزان استقلال‌طلبی فردی اهالی یکی از استان‌های ایران را با یک پرسشنامه بسنجید.

بعد از جستجو دربارۀ این موضوع، پرسشنامه‌ای پیدا کرده‌اید که یک محقق آمریکایی آن را ساخته و در یکی از ایالت‌های آمریکا به‌کار برده است و شاخص‌های کیفیتش هم در سطح خیلی خوبی است. اگر یکی از سؤال‌های این پرسشنامه این باشد که «آیا شما در هجده سالگی، خانۀ پدری‌تان را ترک کردید؟» فکر می‌کنید بتوانید از این سؤال، برای ارزیابی میزان استقلال‌طلبی فردی در جامعۀ ایرانی استفاده کنید؟ اعضای جامعۀ ایرانی، به احتمال بسیار زیاد، به این سؤال پاسخ منفی می‌دهند، زیرا ترک خانه، نه در هجده سالگی و نه در هیچ سن دیگری، در ایران نه الزامی و نه مرسوم است.

پس یک پاسخگوی ایرانی که ممکن است شخصیت بسیار مستقلی داشته باشد، بسیار احتمال دارد که به این سؤال جواب منفی بدهد و در این صورت، دادۀ پرسشنامۀ شما نشان خواهد داد که او حس استقلال‌طلبی بالایی ندارد و این یعنی داده‌های پرسشنامۀ شما، شما را به نتایج غلطی می‌رساند. پس شما نمی‌توانید از این پرسشنامه در جامعۀ خودتان استفاده کنید، مگر اینکه کیفیت آن را در جامعۀ خودتان ارزیابی کنید و اگر مناسب جامعۀ شما بود، از آن استفاده کنید. یادتان باشد منظور من از جامعه، جامعۀ آماری پژوهش است. پس اگر یک پرسشنامه قبلا در جامعۀ فارغ‌التحصیلان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های ایران اعتبارسنجی شده است، و شما می‌خواهید آن را در جامعۀ معلمان مدارس غیرانتفاعی ایران به‌کار ببرید، باز هم باید آن را در جامعۀ آماری پژوهش خودتان اعتبارسنجی کنید.

خب چه‌طور بفهمم یک پرسشنامه پژوهشی مناسب جامعۀ من هست؟

اگر از یک پرسشنامۀ موجود استفاده می‌کنید، به تاریخ تهیۀ آن و نمونه‌هایی که آن پرسشنامه در آن‌ها به‌کار رفته و اعتبارسنجی شده دقت کنید؛ یعنی ببینید پاسخگویانی که قبلا به این پرسشنامه پاسخ داده‌اند اهل کدام کشورها و حتی کدام شهرها بوده‌اند، سنشان چقدر بوده، آیا از قشر خاصی بوده‌اند یا نه، ترکیب جنسیتی پاسخگویان چه‌طور بوده، چه تحصیلاتی داشته‌اند و خلاصه به هر نوع داده‌ای که شما را به شناخت بهتری از داده‌های این پرسشنامه می‌رساند، توجه کنید. هر چقدر مشخصات نمونه‌های قبلی به نمونۀ شما نزدیک‌تر باشد، احتمال اینکه این پرسشنامه به درد نمونۀ شما هم بخورد بیشتر است. اگر پرسشنامه فارسی نیست، آن را با دقت ترجمه کنید. بهتر است از تکنیک ترجمۀ بازگشتی استفاده کنید.

ترجمۀ شما باید روان و ایرانی باشد. پرسشنامۀ ترجمه‌شده را بارها بازبینی کنید تا مطمئن شوید به‌خوبی قابل‌فهم است. برای بازبینی پرسشنامه، از دیگران، خصوصا افرادی که از موضوع شما هیچ اطلاعی ندارند، کمک بگیرید. سپس با تکیه بر دانش خودتان و افراد متخصص و آگاه، باز هم آن را ویرایش کنید؛ مثلا سؤالاتی که به‌وضوح تشخیص می‌دهید که مناسب جامعۀ هدف شما نیستند را ویرایش یا حذف کنید. پرسشنامه را در یک نمونۀ کوچک آزمایشی توزیع کنید و داده‌هایش را به صورت آماری تحلیل کنید. تحلیل‌های آماری برای ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه به کار می‌روند و در نهایت با استفاده از معیارهای روایی و پایایی، می‌توانید سؤالات پرسشنامه را بیشتر و بهتر ویرایش کنید تا جایی که نسخۀ نهایی، مناسب جامعۀ شما شود. خیلی از پژوهشگران هم خطر می‌کنند و اول پرسشنامه را در نمونۀ اصلی توزیع می‌کنند و بعد روایی و پایایی آن را از روی داده‌های اصلی می‌سنجند. اما اگر دست‌آخر روایی و پایایی آن تایید نشد چه!؟

اسم روایی و پایایی را زیاد شنیده‌ام، چه‌طور می‌شود از روایی و پایایی پرسشنامه پژوهشی مطمئن شوم؟

داستان روایی و پایایی مفصل است و تخصصی. با یک گوگل ساده، می‌توانید با این مفاهیم به صورت ابتدایی آشنا شوید. ابتدا در کتاب‌های روش تحقیق و آمار و سپس در مقالات معتبر که از پرسشنامه استفاده کرده‌اند، این مفاهیم را جستجو و مطالعه کنید. به‌طور کلی بدانید که باید حداقل با یکی از تکنیک‌های سنجش پایایی، پایایی ابزارتان را بسنجید. حتما اسم آلفای کرونباخ را شنیده‌اید؛ آلفا یکی از شاخص‌هایی است که آقای کرونباخ آن را طراحی کرده و برای محاسبۀ پایایی به کار می‌رود. همچنین باید ابعاد مختلف روایی را هم بسنجید؛ روایی صوری، روایی محتوا، روایی سازه که خودش شامل روایی عاملی، واگرا (تشخیصی)، همگرا و … هست.

روایی صوری و محتوا را معمولا با استفاده از نظر خبرگان می‌سنجند که یا به صورت ذهنی سنجیده و بیان می‌شود، یا به صورت کمّی با استفاده از یک پرسشنامه از خبرگان نظرسنجی می‌شود و CVI و CVR محاسبه می‌شوند. AVE، تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی، مدل‌های اندازه‌گیری و … همگی واژه‌هایی هستند که مربوط به ارزیابی اعتبار هستند. مقالات فارسی و غیرفارسی‌ای که از پرسشنامه استفاده کرده‌اند و در مجلات معتبر منتشر شده‌اند را ببینید تا متوجه شوید چه‌طور یک ابزار اعتبارسنجی می‌شود.

مقالات و پژوهش‌هایی که از پرسشنامه استفاده می‌کنند باید این مراحل را طی کنند تا ابزار آن‌ها معتبر باشد و بتوانند داده‌های خود را تحلیل کنند. این روزها در ایران، تکنیک مدل‌یابی معادلات ساختاری ( خیلی رواج پیدا کرده. خوب است مقالاتی که از این تکنیک استفاده کرده‌اند را هم ببینید. این تکنیک هم معمولا روی داده‌های پرسشنامه‌ای اجرا می‌شود.

فراموش نکنید روایی صوری و محتوا و سازه، «ابعاد» روایی هستند، نه «انواع» روایی، یعنی ارزیابی همۀ ابعاد روایی دلبخواهی نیست، بلکه برای اعتبارسنجیِ ابزار لازم است. بنابراین پژوهشگر مجاز نیست فقط به یک بعد از ابعاد اکتفا کند. این اشتباهی است که بسیاری از پژوهشگران مرتکب می‌شوند و در مقالات زیادی هم این اشتباه را ملاحظه می‌کنید. اگر می‌خواهید دقیق‌تر با ارزیابی روایی و پایایی پرسشنامه آشنا شوید، منتظر دورۀ آموزشی طراحی پرسشنامۀ دستیارپژوهش باشید.

اگر اصلا نتوانستم پرسشنامه‌ پژوهشی پیدا کنم و خواستم خودم پرسشنامه بسازم چه؟

باز هم منتظر دورۀ آموزشی طراحی پرسشنامۀ دستیار پژوهش باشید. ضمنا، ارزیابی کیفیت یک پرسشنامه فقط به این صورتی که گفتم انجام نمی‌شود. راه دیگرش روش چند ویژگی – چند روش است که بیشتر برای زمانی که خودتان پرسشنامه می‌سازید به‌کار می‌رود. با این روش هم در دورۀ آموزشی طراحی پرسشنامۀ دستیارپژوهش بیشتر آشنا خواهید شد. دربارۀ پرسشنامه بیشتر بخوانید.